kripto para ne demek?

Kripto para veya kısaca kripto (Antik Yunancadan, , kruptós, lit. "gizlenmiş, şifreli"), bir değişim aracı olarak çalışmak üzere, işlemleri güvence altına almak için matematiğin bir dalı olan kriptografi kullanılarak tasarlanmış bir dijital unsurdur.¹²³ Kripto paralar bir nevi dijital döviz, alternatif döviz ve sanal dövizdir. Kripto varlıklar, merkezi elektronik para ve merkezi bankacılık sistemlerin aksine tümüyle merkeziyetsizlerdir.⁴⁵ Her bir kripto para biriminin merkeziyetsizliği, umumi işlem veri tabanı olan dağıtık muhasebe defteri (ledger) olarak işlev gören bir blok zincirinden (Blockchain) gelmektedir.⁶

2009’da Satoshi Nakamoto tarafından oluşturulan Bitcoin, ilk merkeziyetsiz kripto paradır.⁷ O zamandan beri birçok farklı kripto para ortaya çıkmıştır.⁸ Bitcoin dışındaki kripto para birimlerine genel olarak altcoin denilir ki bu kısaltma alternatif ve coin yani madeni para’nın birleşimidir.⁹ Uzmanlar, kripto paraların toplam piyasa değerinin ileriki yıllarda 3–4 trilyon Amerikan dolarına kadar çıkabileceğini tahmin etmekte.

Özellikleri

Bir kripto paranın şu 6 özelliği olması beklenir:¹⁰

Merkeziyetsizlik,
İşlem ve sahip kayıtları,
Yeni arz oluşturma kuralları,
Sahipliğinin kriptografik tekniklerle sadece sahibince ispat edilebilmesi,
Paranın sadece sahibinin emriyle el değiştirebilmesi,
Aynı anda aynı kripto para için birden fazla işlem yapılırsa sadece birinin yerine getirilmesi.

Biraz daha genelleyerek açarsak:

Kripto para temelde bir elektronik paradır ve onun genel özelliklerini aynen taşır:
- Değerli olduğuna inanıldığı için, ve taklit edilemediği, kayıtlı olduğu, kayıtlarının yani muhasebe defterlerinin (ing. "ledger") güvenliğinin, kırılması neredeyse imkansız şifrelerle, yani kripto tekniklerle sağlandığı, parayı basan kurumun keyfi uygulamalarla ya da kazayla değerini düşürme ihtimali az olduğu için değerlidir.
- Elektronik paraya şu sebeplerden sanal para da denir.
  - Elektronik para eritildiklerinde pek değer kaybetmeyen altın ve gümüş paralar gibi değerini gram olarak içinde taşımaz, bir yerlerde altın karşılığı olan bir belge de değildir.
  - Elektronik para özelliklerinin taklidi zor olan ve detayları herkesçe bilinen fiziki bir nesne de değildir.
  - Elektronik para devlet veya kanun gözünde genel geçerliliği olan bir değişim aracı da değildir (devlet sadece kendi bastığı ulusal parayı öngörür), bu yüzden sadece belli gruplar içinde kullanılabilir, orada da olsa olsa ticari bir anlaşma ya da senet benzeri hukuki yaklaşım söz konusu olabilir.
- Kripto para aynı zamanda bir ağ (network) parasıdır ki özellikle internet gibi bir bilgisayar ağı üzerinden elektronik ortamda sayısal (dijital) olarak saklanır, havale edilebilir ve kullanılır.¹¹
- Bazı kripto paralar (banka kartı gibi), tıpkı geleneksel parada olduğu gibi, parayı "basan" kurumun kayıtları ve garantisi ile ayakta dururlar. Bunlar için merkezi terimi kullanılır ve hakimiyet de muhasebe defterlerini tutan o merkezin elindedir.
Başka bazı kripto paralar (bitcoin gibi) muhasebe defterlerinin fazladan kopyaları birçok yerde tutulduğu ve bunlar her biri başka mercilerce kendi şifreleriyle kilitlenip devamlı ve eş zamanlı güncellendiği için belli bir merkezden bağımsız bir güven ve garanti söz konusudur. Bunlar için merkezsiz ya da dağınık terimi kullanılır ve hakimiyet bütün bu muhasebe defterlerini tutanlar birlikte karar verebildiği kadar onların elindedir yoksa devlet dahil kimsenin elinde değildir.
- Merkezsiz kripto parayı kim basar, ilk kim faydalanır? Genellikle para önceden belli bir programa göre azar azar otomatik olarak basılır ve merkezsiz işlemleri, şifre hesaplarını yapan, ve muhasebe defterlerini diğer kopyalarıyla uyumlu tutanlara ispatlanmış emek karşılığı olarak verilir. Söz konusu emek zor bir hesabın cevabı olabilir; Bu zorluk "bana ver! bana ver!" şeklinde hizmet tıkayıcı (İng. "Denial of Service/DOS") hadsizlikleri önlemek amaçlıdır. Çok elektrik israfına sebep olduğu için eleştirilir. Bu yüzden ispatlanmış emek yerine ispatlanmış hak usulüyle üretilen kripto para çeşitleri de çıkartılmıştır.
Kripto para dijital cüzdanlarda saklanır. Aslında saklanan şey, paranın kayıtlardaki sahibinin sadece kendisinin bileceği, akılda tutulmaya uygun olmayan şifrelerdir. Bu cüzdanlar saklama hizmeti veren internet sitelerinde veya o sitelere güvenemeyenler için kağıtda yazılı olarak, veya başka bir maddede yazılı olarak, hatta giderek donanım cüzdan (ing. "hardware wallet") yani sırların hiç makine dışına çıkması gerekmeyen cebe sığacak kadar küçük tek amaçlı bilgisayar (ing."single purpose computer") şeklinde elektronik olarak da gerçekleştirilebilirler. 2013 yılında dünyada bir milyon gibi, 2017 de ise 6 milyon gibi, çoğu bitcoin amaçlı elektronik donanım cüzdan kullanıcısı vardı.¹²
Anlık işlem ve sınırsız (sınırlar ötesi) mülkiyet devri (havale) sağlar.
Bazı kripto paralar bazı topluluklarda kullanılacak şekilde kısıtlı olarak geliştirilmiş olabilir, mesela bir çevrimiçi oyunda veya sosyal ağda.¹³

Tarihi

1983: Amerikalı David Chaum eCash'i tasarladı.¹⁴¹⁵
1995: Amerikalı David Chaum eCash'i digicash üzerinden gerçekleştirdi.¹⁶
1996: ABD de NSA "Anonim kripto para nasıl basılır" başlıklı bir bildiri yayınladı.¹⁷¹⁸
1998: Wei Dai "b-money" adlı anonim merkezsiz kripto parayı anlatan bir bildiri yayınladı.¹⁹
1998: Nick Szabo bit-gold adlı anonim merkezsiz kripto parayı gerçekleştirdi.²⁰
1998: Hal Finney, Dai ve Szabo dan esinlenip herkesin kullanabileceği bir "ispatlanmış emek" mekanizması geliştirdi.
2009: Satoshi Nakomoto (internette kullandığı takma adı, asıl kimliği bilinmiyor) SHA-256 temelli "ispatlanmış emek" mekanizması ve blok zinciri kullanarak ilk yarı-anonim (kim ödedi-ödendi bilinemiyor ama hangi hesaptan hangi hesaba ödendi herkes görebilir) merkezsiz kripto para olan "bitcoin"i gerçekleştirdi.²¹²²
2011: Nisan ayında Namecoin adı altında internet sansürünün engellenmesi amaçlı merkezsiz DNS gerçekleştirildi.
2011: Ekim ayında SHA-256 yerine "scrypt" kullanan anonim merkezsiz kripto para "litecoin" gerçekleştirildi.
Peercoin "ispatlanmış emek" yerine ""ispatlanmış hak" kullanan ilk anonim merkezsiz kripto para oldu.
IOTA blockchain yerine Tangle kullanan ilk anonim merkezsiz kripto para oldu.²³²⁴
Özel bir blockchain kullanan "DIVI projesi" sanal cüzdan içinde para çeşitleri arasında kambiyo işlemini ve sahibinin kişisel bilgilerinin işlemle kaydedilmesine olanak veren bir düzen gerçekleştirildi.²⁵²⁶²⁷
2014: 6 Ağustos'ta İngiltere kripto paraların ekonomiye katkısı ve devletin ne yapmasının doğru olacağının incelenmesi için düğmeye bastı.²⁸
2018: Mart ayında Marshall Adaları "sovereign" adlı ulusal elektronik parayı çıkarttı ve ülkenin geçerli parası olduğunu ilan etti.²⁹
2018: Boston (MA, ABD) merkezli Fidelity Digital Assets, Bitcoin ve Ethereum için kurumsal trading, müşavirlik, ve güdüm/yönetim hizmeti sunmaya başladı.³⁰
2021: El Salvador, kripto parayı resmi para birimi olarak kabul eden ilk ülke oldu.³¹

Eleştiri

En büyük eleştiri ve tehdit geleneksel finans kurumları ve bankalardan gelmiştir, merkezsiz kripto paranın aslında garantisi olmadığı, bir balon gibi patlayacağı yönündedir. Hollanda tarihindeki Lale çılgınlığına, bir çeşit ponzi oyununa benzetilir.
- Kripto paraların bankaların birçok işlevini devralma tehdidi söz konusudur, örneğin geleneksel bankalarda günler süren pahalı havale işlemleri kripto para kullanarak neredeyse bedava ve anında gerçekleşen bir işlem haline gelebilir. Banka havalelerine kripto para dışı alternatifler zaten gelişmeye ve yayılmaya başlamıştır (Nijerya'da SMS ile kontör kartları kullanan ilk teknik, PayPal, Apple Pay ve benzerleri).
Devletler merkezsiz kripto para ile devlet kontrolü dışında sınır ötesi anonim havale olanağını terör, mafya, yasak kumar, internet haydutlarının yakalanmadan rehine diyeti teslim alabilmeleri, kapital kaçırma ve vergi kaçırma sebeplerinden pek onaylamazlar ama çeşitli sebeplerden gene de karşı çıkamayabilirler. Sonuç ülkeden ülkeye büyük farklar, ve durumun her ülkenin tecrübeleri ışığı altında devamlı değişiyor olmasıdır:
- Devlet kontrolünde bir merkezi kripto para seçeneğinin henüz olmaması, kripto paraların getirdiği pazar ve teknoloji geliştirme faaliyetlerini başka ülkelere kaptırmanın istenmemesi, olayın toplam ekonomideki çok küçük kalan payı, ve kripto parayı kimlerin kullandığı, yer yer zaman zaman değişen politikalar yönünde zorlar.³²
  - Çin 2014'te çok hızlı bir kullanım gelişmesi ertesi bitcoin ticaretini yasakladı.³³
  - Rusyada ruble dışında hiçbir para ile alış veriş yasal değildir.³⁴
  - Bazı ülkeler açıkça izin verir,³⁵ başkalarında devletin değişik kolları değişik tavır içindedirler.
  - Güney Kore'de 2017-2018 kışında once yüksek değer artışı ve kullananların sayısın artışı, peşinden ani değer kaybı ve bu yüzden para kaybedenlerin çok ve genelde gençler olması devleti kurallar koymaya zorlamıştır.³⁶
Son zamanlarda boşanmalarda tarafların evlilik ortak mülkünü adaletten saklamada merkezsiz kripto para kullanmaları haber konusu olmuştur.³⁷³⁸
Eleştiren yatırımcıların itirazları borsalarda kripto para kurlarının çok ayarsız yükselme ve düşmeler yüzünden güvenilemez olduğu yönündedir.³⁹
Bir başka eleştiri merkezsiz kripto para üretmek için ispatlanmış emek yönteminin enerji israfına yol açmasındandır. Hele enerjinin devletçe fakir halk yararına suni ucuzlatıldığı yerlerde asalaklık olarak görülür.⁴⁰